Ինչպես ազատագրեցինք Շուշին` մի հերոսամարտի պատմություն. «Փաստ»
Մամուլ«Փաստ» օրաթերթը գրում է.
Մեր հյուրն է Շուշիի օպերացիայի հրամանատար, գեներալ–մայոր Արկադի Տեր–Թադևոսյանը` Կոմանդոսը
– Մինչև Շուշիի ազատագրումը մեր կորուստները շատ էին, մենք ավելի շատ նահանջում էինք: Շուշին ազատագրելու որոշումը վա–բանկ գնա՞լ էր նշանակում, թե, այնուամենայնիվ, պահը հասունացել էր:
– Շուշիի ժամանակ վա–բանկ գնալ չէր կարելի: Կարող էինք շատ վատ վիճակում հայտնվել: Այդ ժամանակ հստակ գիտակցում կար` կամ պետք է պարտվենք, կամ հաղթենք: Չէիր կարող ասել, որ հաղթելը հեշտ է լինելու: Բայց գիտեիր, որ իրավունք չունես պարտվելու:
Մտածում էինք, որ Շուշիի ազատագրումը կտևի 3–4 օր: Ու եթե 3–4 օրից չվերցնեինք, պետք է շրջապատեինք, օղակի մեջ առնեինք քաղաքը:
Ես եկա Հայաստան` ղեկավարության հետ գործողությունը համաձայնեցնելու: Ղեկավարությունը համաձայնեց, բայց հարցրեց, որքան զինվոր ունեմ (այդ օրերին Կոմանդոսը եղել է ԼՂ Զինված ուժերի գլխավոր հրամանատարը,– խմբ.), ադրբեջանցիները քանիսն են: Այն ժամանակ Ղարաբաղում ընդհանուր առմամբ կար 6700 զինվոր, Շուշիի ազատագրման համար նախատեսել էինք 2500 զինվոր, թեպետ հետո բժիշկներ և այլք միացան, թիվը հասավ 3000–ի: Հարցրին` իսկ որքա՞ն պետք է ունենաս: Ռազմական օրենքներով` այդ տեղանքը ազատագրելու համար պետք է ունենայինք 7500– 10000 զինվոր: Հարցրին զենքի քանակը: Երբ տեսան, թե որքան քիչ է, ասացին` սպասիր, զենք կտանք, ավելի լավ կպատրաստվենք, հետո միայն կազատագրենք: Վերադարձա Ղարաբաղ: Ղարաբաղի ղեկավարության հետ էլ խորհրդակցեցինք, զեկուցեցի երևանյան հանդիպումների մասին:
Ղարաբաղի ղեկավարությունը որոշեց, որ սպասել չենք կարող: Պատրաստվելը մի քանի ամիս կտևեր: Իսկ Շուշիից ամեն օր գնդակոծվում էին Ստեփանակերտն ու հարակից գյուղերը: ԼՂ Պաշտպանության կոմիտեի ղեկավարը, ով այն ժամանակ Սերժ Սարգսյանն էր, հարցրեց ինձ` պատրա՞ստ ես: Ասացի` այո: Ու նա հարձակման հրամանն ստորագրեց:
Մի փոքր նկատառում: Իհարկե, շատ բան կախված է քաղաքականությունից: Կան բաներ, որոնք այլ կերպ չէինք կարող անել, քանի որ կար քաղաքականություն ասածը: Այն ժամանակ Թուրքիայի ղեկավարը Դեմիրելն էր, Ռուսաստանինը` հարբած Ելցինը: Ու Հայաստանի ղեկավարները չէին կարող բացահայտ ասել, որ պետք է Շուշին վերցնել:
Շուշին ազատագրելու մի քանի օր էինք որոշել: Տարբեր հանգամանքներից ելնելով` այդ օրը մի քանի անգամ փոխեցինք: Ու այդ վերջին հանդիպման ժամանակ որոշեցինք, որ վերջնական օր նշանակվում է մայիսի 5–ը: Բայց մայիսի 5–ին չկարողացանք` ձյուն եկավ: Փոխեցինք ամսի 7–ին, այդ օրը գնացինք դիրքեր, իսկ ամսի 8–ի գիշերը ժամը 2:30 սկսեցինք ռմբակոծել թշնամու դիրքերը` «Գրադով», գնդացիրներով, ինչով ունեինք: 26,5 ժամ հետո մտանք Շուշի:
– Այդքան հե՞շտ ստացվեց:
– Հեշտ չստացվեց: Առավոտյան շուտ մեր տանկը խփեցին: Այն զրահահար արկ չուներ: Մի փոքր խուճապ առաջացավ: Բայց գիտեք` մեր հաջողության գաղտնիքը ո՞րն էր` մեր մարտական ոգին էր, արդեն ձեռք բերված մարտական փորձն ու գիտելիքները` Շուշիից առաջ մի քանի քաղաքներ էինք ազատել, այդ թվում` Խոջալուն:
Զինվորների` զոհվելու պատրաստակամությունը զարմանալի երևույթ է մեր ժողովրդի մեջ: Խնդիրը հստակ էր` պետք է Շուշին ազատագրել, ու կապ չուներ` զոհվելու էինք, թե ոչ:
– Իսկ ադրբեջանցիներն սպասո՞ւմ էին հարձակմանը, թե հանկարծակիի եկան:
– Գիտեք, թե մենք, թե ադրբեջանցիներն օգտվում էինք կապի սովետական տեխնիկայից: Ինչ մենք էինք խոսում, նրանք էին լսում, ինչ նրանք էին խոսում, մենք էինք լսում: Մենք որոշեցինք օգտվել այդ հանգամանքից, նրանց մոլորեցնել, նաև` խուճապի մատնել: Շուշին ազատագրելու մի քանի օր նշանակեցինք: Ու կապի միջոցով հայտնեցինք: Առաջինը ապրիլի 24–ին էր: Հետո փոխեցինք օրը: Ռադիոկապով հայտարարեցինք, որ ապրիլի 26–ին ենք հարձակվելու, հետո` 28–ին: Նրանք մտածեցին` ինչ–որ խաղ ենք անում, ու իրենց ապահովագրելու համար որոշեցին առաջինն իրենք հարձակվել: Մենք ռադիոխաղ էինք անում, ուզում էինք նրանց մոլորեցնել, բայց իրենց նախահարձակ այդ գործողությամբ քիչ մնաց Ստեփանակերտը գրավեին:
Հաջորդ անգամ արդեն նրանք սպասում էին, որ հարձակվելու ենք մայիսի 5–ին: Բայց 5–ին չգնացինք, 6–ին չգնացինք, 7–ին էլ մինչև երեկո սուսուփուս մեր դիրքերում նստած էինք:
– Իսկ նրանք սպառազինության առումով, թերևս, ավելի՞ ուժեղ էին, ավելի շատ տեխնիկա ու զինվո՞ր ունեին:
– Այո, մենք նրանց բոլոր տվյալները գիտեինք ամենայն մանրամասնությամբ: Մենք զենք–զինամթերք, տեխնիկա շատ քիչ ունեինք, ուստի պետք է նրանցը շատ լավ իմանայինք: Պետք է իմանայինք նրանց դիրքերը, այդ դիրքերում ինչ ունեն, ինչը որ կետում է տեղակայված: Մենք գիտեինք նրանց հրամանատարների անունները, նրանց փոխհարաբերությունները: Շուշիում կար աֆղանական գումարտակ: Նրանք իրենց շատ լկտի էին պահում, թեպետ կռվող տղերք էին: Շուշիի հրամանատարը գնդապետ Էլբրուս Օրուջևն էր, ով նրանց հետ ռազբորկաների մեջ էր: Ի դեպ, Օրուջևի հարազատ եղբայրն էլ Աղդամում էր, էլի գնդապետ էր:
Զենք շատ ունեին, Աղդամի պահեստներն էլ իրենցն էին: Շատ Գրադներ ունեին` երբ սրտներն ուզում էր` կրակում էին: Մենք ուղղակի նրանց խաբեցինք, մոլորեցրինք:
– Այդ ինչպե՞ս:
– Մեր ռազմական պլանի համաձայն` Խոջալուն ազատելուց հետո պետք է ազատեինք Ջանհասան–Քյոսալարը: Իսկ նրանք լավ գիտեին մեր ծրագիրը, քանի որ, ինչպես ասացի, ռադիոկապով անընդհատ իրար գաղտնալսում էինք: Ու մինչև բուն հարձակումը Շուշիի վրա, մեր զինվորներն անընդհատ բարձրանում ու կրակում էին հենց Քյոսալարի ուղղությամբ` տպավորություն ստեղծելով, թե մեր հիմնական հարձակման ուղղությունը պետք է լինի դա:
– Ռազմական առումով` Շուշիի ազատագրման դժվարությունը ո՞րն էր:
– Շուշիի ազատագրման պլանի համաձայն` ունեինք 5 խմբավորում, յուրաքանչյուրում` 500 հոգի: Ու հարձակումը նախաձեռնեցինք ոչ թե կոնկրետ Շուշիի ուղղությամբ, այլ 40 կմ–ի վրա: Հյուսիս–արևմտյան` Ջանհասան–Քյոսալարի ուղղության հրամանատարը Սեյրան Օհանյանն էր, արևելյան ուղղությանը` Արկադի Կարապետյանը, հյուսիսային ուղղությանը` Վալերի Չիտչյանը, հարավային` Լաչինի ուղղության հրամանատարը Սամվել Բաբայանն էր, իսկ պահուստային խմբավորման հրամանատարը Յուրա Հովհաննիսյանն էր` 26–ի Յուրան: Ադրբեջանցիները չէին սպասում, որ նման լայնամասշտաբ հարձակում կիրականացնենք: Ընդ որում, նրանք մտածեցին, թե մեր թիրախը ոչ թե Շուշին է, այլ Ջանհասան–Քյոսալարը: Դրա համար մի մեծ զորախումբ Շուշիից հանեցին, ուղարկեցին դեպի Քյոսալար: Սեյրան Օհանյանի վիճակը վատացավ, բայց Յուրան իր ռեզերվային խմբով հետևից խփեց, և ամեն ինչ հաջող ավարտվեց:
– Իսկ ռազմական պլանն ո՞վ էր մշակել:
– Պլանը մշակվում էր շտաբում, շտաբի պետը Ֆելիքս Գզողյանն էր: Այնտեղ կար օպերատիվ ծառայություն` հետախույզներ, կապավորներ, հրետանավորներ, սակրավորներ: Ու բոլորն իրենց մասով ստացված տեղեկատվությունը փոխանցում էին մեզ: Շատ մեծ գործ արեցին հետախույզները: Զօրուգիշեր գնում, հետևում էին ու գալիս տեղեկություններ էին տալիս: Իմ պարտականությունն էր` հավատալ կամ չհավատալ այդ տեղեկություններին: Ի դեպ, առնվազն երեք անգամ նույն ինֆորմացիան ստուգել էի տալիս: Այդ մանրամասն և հիմնավոր աշխատանքը բերեց նրան, որ մենք թշնամու մասին գիտեինք ամեն ինչ` ով է հրամանատարը, որ կուսակցությունից է, ինչ հարաբերություններ ունի մյուս հրամանատարների ու զինվորների հետ, որ ջոկատը ինչ զենք–զինամթերք ունի, ինչը որտեղ է տեղակայված:
Եվ մշակեցինք պլանը: Առանձնացրինք ուղղությունները, նշանակվեցին հրամանատարները, գծեցինք–մշակեցինք օպերացիայի մանրամասները:
– Սովորաբար ասում են, որ Շուշիից հետո սկսվեց մեր հաջողությունների շրջանը…
– Ոչ, սկսվեց ձախողումների շրջանը: Մենք հանձնեցինք Շահումյանը, Մարտակերտը: Շուշիի ազատագրումից մեկ ամիս էր անցել: Հավաքվեցին դաշնակցականները, ՀՀՇ–ականները, որոշում–քննարկում էին` ով պետք է դառնա ԼՂ ղեկավար, ու մոռացան, որ կռվի մեջ ենք: Իրար դեմ դուրս եկան: Ես միջամտեցի: Դրա արդյունքում դաշնակցականներն ասացին, որ ես ՀՀՇ եմ, ՀՀՇ–ն ասաց, որ ես դաշնակ եմ:
Քաղաքական այդ խաղերի հետևանքով ստիպված եղանք հանձնել Շահումյանն ու Մարտակերտը: Մեկ տարի հետո կարողացանք վերադարձնել Մարտակերտը: Այդ ժամանակ Հեյդար Ալիևը դարձավ Ադրբեջանի նախագահ: Նրան ռազմական ուժ էր անհրաժեշտ` տեղում վիճակը վերահսկելու համար: Մարտակերտում Հուսեյնով անունով հրամանատար կար, նա հանեց զորքը Մարտակերտից, գնաց Ադրբեջան, որ օգնի Ալիևին: Այդ ժամանակ մենք հաջողացրինք նորից ազատագրել Մարտակերտը:
– Հիմա շատերն ասում են, որ հենց իրենք են ազատագրել Շուշին: Դուք ինչպե՞ս եք վերաբերվում նման խոսակցություններին:
– Ազատագրումից մեկ ամիս չէր անցել, որ ասացին` հրամանատարը եղել է մի մարդ, ով ընդհանրապես Շուշիում չէր էլ եղել: Գալիս էր քարտեզի վրա մի տառ էր դնում, գնում: Այդ խաղերն սկսվեցին առաջին օրվանից: Ու շղթայական ռեակցիայի պես գնաց: Վերջերս մեկը եկել, դիմում էր գրել, թե ես եմ ազատագրել Լաչինը, հետո Շուշին, հետո էլ Ստեփանակերտը:
Կարևորն այն է, որ ժողովուրդը գիտի, ժողովուրդը հասկացավ, թե ով ով է:
Շարունակությունը` «Փաստ» օրաթերթի այսօրվա համարում